Eau d’Amsterdam
Eau d’Amsterdam: werelderfgoed in een flesje
In geen stad ter wereld vind je zoveel iepen als in Amsterdam. Eén van de redenen dat de Amsterdamse grachtengordel tot UNESCO werelderfgoed werd verklaard. In de lente sneeuwt het daar. Alle iepen bloeien aan de grachten en miljoenen kleine iepenzaadjes dwarrelen naar beneden. Lichtgroene tot roomwitte vliesjes die hoopjes vormen bij je fietswiel en aan de voet van elke boom. Ze waaien op in het zonlicht en maken van de stad een dromerig sprookjesdecor. Kunstenaarsduo Tijdmakers raakte erdoor gefascineerd en verraste Amsterdam met een unieke geur.
Dees Stadt zoo over al beplant met Yp’ en Linden. In de zestiende eeuw besloot het stadsbestuur van Amsterdam om in straten en langs de grachten lange rijen met bomen te planten. Een modern besluit in die tijd en Amsterdam liep daarin voor op andere Europese steden. Lange rijen lindebomen werden langs de grachten geplant en iepen op de stadswallen. Vanaf de zeventiende eeuw kwamen er aan de gracht ook steeds meer iepen. Die bleken beter bestand tegen het stadse leven. Iepen groeien goed op verschillende soorten grond, kunnen tegen nattigheid en droogte, zijn ongevoelig voor luchtvervuiling en bestand tegen beschadigingen. De grachten zijn gebouwd op moerasgebied en iepen hebben sterk groeiende wortels die de drassige grond goed bij elkaar houden. En het welig tierende bladerdak van de Hollandse iep brengt verkoelende schaduw in de zomer.
‘Dees Stadt zoo over al beplant met Yp’ en Linden
Is hier in gadeloos, en nergens meer te vinden
Het groen Bosschaadje zelf is hier voor onze deur
En schaft ons veel vermaak vol aangename geur’
(Melchior Fokkens, 1662)
Nergens zoveel iepen
Inmiddels vind je in Amsterdam meer dan 50 soorten iepen en telt de stad ruim 75.000 bomen, waarvan een heel groot deel langs de grachten. Nergens ter wereld vind je er meer bij elkaar in één stad. De lentesneeuw is volgens kunstenaarsduo Tijdmakers minstens zo mooi als de bloeiende kersenbomen tijdens Sakura in Tokio en het Cherry Blossom Festival in Washington. Niet voor niets waren de iepen langs de grachten één van de redenen waarom de Amsterdamse grachtengordel in 2010 een plek op de UNESCO werelderfgoedlijst kreeg.
Springsnow
Kunstenaarsduo Tijdmakers, Lieuwe Martijn Wijnands en Saskia Hoogendoorn, wonen beiden al 20 jaar in Amsterdam. In 2011 zaten ze op een terras toen ze in een sneeuwstorm van iepenzaadjes terecht kwamen. ‘Toen ik er beter naar keek, zag ik dat het geen blaadjes waren maar zaadjes’, zegt Saskia Hoogendoorn. ‘We ervoeren een soort gekte bij onszelf. De rest van de dag probeerden we de sneeuw met camera vast te leggen.’ Ze besloten er een kunstproject van te maken: Springsnow, een jaarlijkse viering van de lente, net als in Tokio en Washington.
Ze doken in de geschiedenis van de iep in Amsterdam en hoorden dat in de vorige eeuw een iepenziekte zo’n 90 procent van alle iepen in Nederland had geveld. Toevallig las Saskia een paar dagen later in de krant dat er een iepenarboretum was geopend in het Oeverpark in Amsterdam-Noord: een verzameling iepen, als eerbetoon aan dé boom van Amsterdam. ‘Toen beseften we dat we op iets goeds waren gestuit’, vertelt ze. ‘We wilden die boom eren!’ Samen met bomenburgemeester Hans Kaljee ontwikkelden ze de iepenroute, een tocht vanaf het arboretum naar de Hortus Botanicus in Amsterdam, langs de hoogste, oudste, scheefste en kleinste iep van de stad.
Functie
De bomen waren bovenal een ‘sieraad’ voor de stad. Ze konden bovendien minder aantrekkelijke zaken aan het oog onttrekken. En, ook heel belangrijk, ze verstevigden de kades met hun wortelstelsels. Daarnaast boden de volle kruinen in de zomer beschutting. Met name op marktpleinen vol vee en bederfelijke goederen was dat nuttig. Bovendien was het iepenloof geschikt als veevoer. De stadsbomen dienden ook nog eens als productiebos: het iepenhout was bruikbaar voor meubels, karrewielen, klompen en dergelijke.
> Kaart met alle iepen in de Grachtengordel Amsterdam (en daarbuiten)
Ick moet bloemen, waer is de varckens-sluys met ’t sekreet?
‘Ik moet poepen, waar is de wc?’ betekent dat. 400 jaar geleden was de iepengeur waarschijnlijk nog moeilijk waar te nemen aan de Amsterdamse grachten. De gracht was een open riool met openbare kakhuisjes erboven. De stank van secreten en van vis- en slachtafval dat zo in de gracht gekieperd werd, overheerste alles. In de zomer was de stank het ergst en vluchtten rijke burgers naar hun landhuizen buiten Amsterdam om aan de kwalijke dampen te ontkomen. Zulke ‘buitenhuizen’ werden gebouwd in UNESCO werelderfgoed Droogmakerij de Beemster, waar de lucht fris en gezond was.
Civet
In de zeventiende eeuw had men heel andere opvattingen over persoonlijke hygiëne. Mensen wasten zich maar gedeeltelijk. Bedorven ziekmakende lucht werd verdreven met parfum. Rijke stedelingen besprenkelden zich er rijkelijk mee. Een belangrijk ingrediënt voor parfum was muskus. Een vloeistof die geproduceerd wordt door civetkatten. Civet of muskus heeft een delicate geur en werd ook gebruikt in geneesmiddelen. Amsterdammers in de Gouden Eeuw fokten civetkatten om de geur te verkopen aan parfumerieën in Parijs en Venetië.
Van knop tot sneeuw
Foto- en videograaf Gosse Bouma heeft de natuurlijke transformatie van knop tot sneeuw van de iep gevolgd en vastgelegd op beeld. Het resultaat is van 15 mei tot en met 21 juni te zien in de etalage van het Rietveldhuis in het Amstelpark in Amsterdam.
Iepenparfum
Kaljee vertelde Lieuwe Martijn en Saskia over de iepenspintkever, een kevertje dat een schimmel met zich meedraagt die de desastreuze iepenziekte veroorzaakt. Die kever kan een iep al op 3 km afstand ruiken. Ook begrepen de kunstenaars dat de aangename geur van de iep vroeger de stank uit de grachten moest verdrijven. De verhalen brachten een nieuwe golf van iepengekte bij ze teweeg en zo bedachten ze het parfum Eau d’Amsterdam, gebaseerd op het hout en het blad van de iep.
Geurexpert Tanja Deurloo werd ingeschakeld en zij ontdekte dat er nog nooit onderzoek was gedaan naar de iep als ingrediënt voor een parfum. Dat interesseerde parfumhuis International Flavors & Fragrances (IFF), die het iepenhout en blad analyseerde. Op basis daarvan creëerde IFF met Deurloo en Studio Tijdmakers een uniek parfum: Eau d’Amsterdam.
Werelderfgoed in een flesje
Als je Eau d’Amsterdam opspuit, ruik je eerst de frisse groene geur van het blad. Daarna komt de geur van het hout naar boven. ‘Dat is de geur die je de rest van de dag bij je draagt’, zegt Saskia, terwijl ze haar arm uitstrekt en eraan ruikt. ‘De geur van de iepen ruiken we onbewust al 400 jaar.’ Het parfum is werelderfgoed in een flesje. Veel mensen reageerden er positief op, sommigen raakten zelfs ontroerd. Ze herkenden de geur uit hun jeugd in Amsterdam. ‘Er is nog weinig bekend over wat de geur van iepen met ons doet’, zegt Saskia. ‘Misschien maakt die ons wel zo creatief in Amsterdam.’ Geur blijft Studio Tijdmakers fascineren. Er zal de komende eeuw nog veel over ontdekt worden.
Zelf Springsnow ervaren? Ga naar Springsnow Amsterdam.
Ervaar het grote verhaal
Zo op het oog lijken de drie Werelderfgoederen in en rondom Amsterdam heel verschillend van elkaar. Toch hebben zij veel gemeen. Wie de drie UNESCO Werelderfgoederen in de regio Amsterdam bezoekt, ontdekt de bouwstenen van Nederland. Of men nu fietst door een oneindige bomenlaan in De Beemster, een rondvaart over de Amsterdamse grachten maakt of door de open, groene schootsvelden van de Stelling van Amsterdam wandelt, steeds beleef je hetzelfde, grote verhaal: hoe Hollanders door de eeuwen heen in staat zijn geweest om het water en de natuurlijke omgeving naar hun hand te zetten.
Studio Tijdmakers – Eau d’Amsterdam
Amstelpark 4
1083 HZ Amsterdam
www.eaudamsterdam.com